Ngày xưa, có hai vợ chồng một lão nông nghèo, quanh năm đi ở cho nhà một phú ông. Họ hiền lành, chăm chỉ, nhưng đã ngoài năm mươi tuổi mà vẫn chưa có nổi một mụn con.
Một hôm, người vợ vào rừng lấy củi. Trời hôm ấy nắng gắt, bà khát khô cả cổ. Đang loay hoay tìm nước thì thấy bên gốc cây to có một cái sọ dừa đựng đầy nước mưa. Thế là bà bưng lên uống. Nào ngờ, về nhà ít lâu sau, bà lại có mang.
Chẳng bao lâu, người chồng mất, bà sinh ra một đứa con... lạ lắm. Đứa bé không có chân, không có tay, thân hình tròn vo như một quả dừa. Bà sợ hãi và buồn khổ vô cùng, định vứt nó đi. Nhưng bỗng đứa bé cất tiếng nói, ngọng nghịu mà rõ ràng:
– Mẹ ơi, con là người đấy! Mẹ đừng bỏ con, tội nghiệp con lắm!
Nghe con nói thế, bà thương quá, đành để lại nuôi. Bà đặt tên cho con là Sọ Dừa.
Thế rồi Sọ Dừa lớn lên, nhưng vẫn thế, vẫn tròn lông lốc, chẳng có tay chân, chẳng làm được việc gì. Bà mẹ càng ngày càng buồn, nghĩ bụng chắc con mình rồi cũng khổ cả đời. Biết ý mẹ, Sọ Dừa nói khẽ:
– Mẹ à, để con xin đi chăn bò cho nhà phú ông.
Nghe con nói, bà ngạc nhiên lắm, nhưng thương con nên cũng đành thuận. Khi nghe bà lão nói chuyện, phú ông cau mày ngẫm nghĩ, rồi bật cười:
– Nó như thế, chăn được bò gì chứ! Nhưng thôi, nuôi thêm một miệng ăn cũng chẳng tốn bao nhiêu, cho nó thử xem sao.
Ai ngờ đâu, Sọ Dừa lại chăn bò giỏi vô cùng! Ngày ngày, cậu lăn lông lốc theo sau đàn bò ra đồng, chiều lại lăn lông lốc đưa chúng về. Con nào con nấy đều béo tròn, lông mượt bóng. Phú ông thấy vậy, trong lòng khoái chí lắm.
Vào mùa gặt, tôi tớ trong nhà bận hết việc ngoài đồng, phú ông bèn sai ba cô con gái thay phiên nhau mang cơm cho Sọ Dừa. Hai cô chị thì kiêu kỳ, chảnh chọe, thường hắt hủi cậu. Chỉ có cô em út, vốn tính hiền lành, thương người, là đối đãi tử tế với Sọ Dừa.
Một hôm đến lượt cô út mang cơm ra đồng. Khi vừa tới chân núi, cô nghe thấy tiếng sáo réo rắt, du dương. Cô rón rén bước lại gần thì trông thấy một chàng trai khôi ngô tuấn tú đang ngồi trên võng đào, thổi sáo cho đàn bò gặm cỏ. Cô đứng lặng người, ngắm mãi. Nhưng vừa lúc ấy, chàng trai bỗng biến mất, chỉ còn Sọ Dừa nằm lăn lóc trên cỏ.
Lần đầu, cô tưởng mình nhìn nhầm. Nhưng sau nhiều lần như thế, cô út biết rằng Sọ Dừa không phải người thường, trong lòng dần dần nảy nở một tình cảm dịu dàng, thương mến.
Hết mùa ở thuê, Sọ Dừa về nhà nói với mẹ:
– Mẹ à, con muốn nhờ mẹ sang hỏi con gái phú ông cho con.
Bà lão nghe mà suýt rơi cái nia đang cầm. Bà tròn mắt nhìn con, tưởng mình nghe nhầm. Nhưng thấy Sọ Dừa tha thiết năn nỉ, bà thở dài, cũng đành chiều lòng.
Khi nghe bà lão sang dạm hỏi, phú ông bật cười ngặt nghẽo:
– Thế à? Muốn cưới con gái ta hả? Được thôi! Nhưng phải đem đủ một chĩnh vàng cốm, mười tấm lụa đào, mười con lợn béo, mười vò rượu tăm sang đây, ta mới gả!
Nói xong, phú ông cười mỉa, chắc mẩm rằng nhà nghèo lấy đâu ra. Bà mẹ Sọ Dừa về, buồn rầu nghĩ: “Thôi, thế là hết hy vọng rồi.”
Ai ngờ, đến đúng ngày hẹn, trong nhà Sọ Dừa bỗng hiện đầy đủ sính lễ, lại có cả gia nhân chạy ra chạy vào tấp nập, gánh đồ sang nhà phú ông. Phú ông nhìn mà hoa cả mắt, lúng túng chẳng hiểu chuyện gì xảy ra.
Ông vội gọi ba cô con gái lại hỏi. Hai cô chị bĩu môi chê bai:
– Lấy cái thứ như Sọ Dừa à? Con thà ở giá còn hơn!
Còn cô út thì chỉ khẽ cúi đầu, e lệ, má ửng hồng, tỏ ý bằng lòng.
Ngày cưới đến. Tiệc cưới linh đình, người người nườm nượp kéo đến xem. Ai nấy đều tò mò xem chú rể ra sao. Nhưng lạ thay, chẳng thấy Sọ Dừa trọc lốc đâu, mà chỉ thấy một chàng trai khôi ngô tuấn tú, diện áo gấm đỏ, đứng cạnh cô dâu xinh đẹp. Mọi người ngạc nhiên đến tròn mắt, rồi vỡ òa trong vui mừng. Hai cô chị thì vừa tiếc, vừa ghen đến tím mặt.
Từ ngày ấy, vợ chồng Sọ Dừa sống hạnh phúc bên nhau. Chàng Sọ Dừa lại ham học, thông minh khác thường. Ngày đêm chàng miệt mài đèn sách, rồi chẳng bao lâu sau, đỗ đạt trạng nguyên.
Ít lâu sau, nhà vua sai chàng đi sứ. Trước khi đi, Sọ Dừa đưa cho vợ ba vật — một hòn đá lửa, một con dao, và hai quả trứng gà — dặn:
– Em hãy giữ kỹ, gặp hoạn nạn thì những vật này sẽ giúp em thoát nạn.
Thế rồi, khi chàng đi vắng, hai cô chị sinh lòng ghen ghét, mưu hại cô em để thay vào chỗ bà trạng. Một hôm, chúng giả vờ sang chơi, rủ cô út chèo thuyền ra biển ngắm cảnh. Đến giữa khơi, chúng lừa cô em đứng dậy ngắm sóng, rồi bất ngờ đẩy cô rơi xuống nước.
Tội nghiệp cô út! Bị cá kình nuốt chửng, tưởng đâu đã mất mạng. Nhưng nhờ có con dao của chồng cho, cô rạch bụng cá thoát ra, trôi dạt vào một hòn đảo hoang. Cô đánh đá lấy lửa nướng thịt cá ăn qua ngày. Hai quả trứng gà cũng kịp nở thành một đôi gà trống mái, quanh quẩn bên cô làm bạn.
Một hôm, có chiếc thuyền đi qua đảo. Thấy bóng người quen, con gà trống bỗng cất tiếng gáy vang:
“Ò… ó… o!
Phải thuyền quan trạng, rước cô tôi về!”
Quan trạng nghe lạ, cho thuyền ghé vào xem. Nào ngờ, đó chính là vợ mình! Hai vợ chồng gặp nhau, mừng mừng tủi tủi, ôm chầm lấy nhau mà khóc.
Về đến nhà, quan trạng mở tiệc mời bà con, làng xóm đến chia vui. Hai cô chị nghe tin liền đến, giả vờ thương tiếc, nước mắt rưng rưng kể chuyện cô em xấu số. Quan trạng chỉ im lặng. Đến cuối tiệc, chàng mới bảo người nhà đưa vợ ra.
Khi cô út bước vào, hai cô chị chết lặng, mặt cắt không còn giọt máu. Họ cúi đầu, lén bỏ ra về, rồi từ đó biệt tích, chẳng ai còn thấy bóng dáng đâu nữa.
Còn vợ chồng Sọ Dừa thì sống với nhau trọn đời trong hạnh phúc.
Và từ đó về sau, người ta vẫn kể lại câu chuyện kỳ lạ ấy… như một minh chứng rằng:
Ở hiền thì gặp lành, nhân nghĩa rồi sẽ được đền đáp.